Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ, Η ΣΚΙΑΘΟΣ ΚΙ Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ
Τρίμορφον ἱερόν
Σεβαστοί ἀδελφοί καί πατέρες, ἀξιότιμε κύριε Δήμαρχε, ἀγαπητοί καί φιλόχριστοι πιστοί τῆς γείτονος νήσου Σκιάθου, εἶναι γιά μένα μεγάλη ἡ τιμή τήν ὁποία μοῦ ἔκαμε ἡ Ἱερά μας Μητρόπολις, ὥστε νά μέ καλέσει ὡς ὁμιλητή καί συνδαιτυμόνα στήν ἐκδήλωση αὐτή πού πραγματοποιεῖ σήμερα γιά τόν Γέροντα τῆς Σκιάθου, τόν Ἀλ. Παπαδιαμάντη. Εὐχαριστῶ ἀπό τή θέση αὐτή τόν σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας, τόν Χαλκίδος Κύριο Χρυσόστομο, τόν Πρωτοσύγκελλό μας π. Διονύσιο, τόν π. Χρυσόστομο καί τόν κ.Δήμαρχο, γιά τήν ἐμπιστοσύνη πού ἔδειξαν στήν ἐλαχιστότητά μου, ὥστε νά βρεθῶ ἀναμεσά σας ὡς ὁμιλητής. Τό θέμα δέ πού θά σᾶς ἀναπτύξω εἶναι: "Τρίμορφον ἱερόν. Ἡ Θεοτόκος, ἡ Σκιάθος κι ὁ Ἀλ. Παπαδιαμάντης."
Ἡ ἄλλη ἱερά νῆσος τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ, ἡ ἀμφιλεγόμενη στή συνείδηση τοῦ κόσμου, ἀφοῦ γιά τούς πολλούς θεωρεῖται μόνο κοσμοπολίτικη, ἡ νῆσος τῶν ἁγίων Κολλυβάδων καί τῶν φωτεινῶν Μορφῶν τῶν δύο Ἀλεξάνδρων, ἡ νῆσος Σκιάθος, πανηγυρίζει, τιμᾶ καί σεμνύνεται γιά δύο κεφαλαιώδεις ἑορτές πού συμπίπτουν. Τήν τῆς εὑρέσεως τῆς σεπτῆς Εἰκονος τῆς Παναγίας τῆς Εἰκονιστρίας, τῆς Κουνίστρας, τσ᾿ Κνιστριώτισσας κατ' ἄλλους, καί τῆς Μνήμης τοῦ γέροντος Ἀλεξάνδρου παπα-Ἀδαμαντίου Ἐμμανουήλ, πού ἐφέτος συμπληρώθηκαν 150 χρόνια ἀπό τή γέννησή του καί 90 ἀπό τήν ἐκδημία του. Πέρυσι, πού εἶχαν συμπληρωθεῖ 150 χρόνια ἀπό τή γέννηση τοῦ Μωραϊτίδη, ἐλάχιστοι τό θυμήθηκαν..
Ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 18ου αἰ. ἤ καί παλαιότερα πολιοῦχος αὐτοῦ τοῦ νησιοῦ καί Ἔφορος εἶναι ἡ Παναγία. Αὐτό ὀφείλεται ἀσφαλῶς, τόσο στήν θαυματουργό εὕρεση τῆς περιπύστου εἰκόνος Της, ἀπό τόν ὁσιακῆς βιοτῆς χαρισματικό Γέροντα Συμεών, ὅσο κι ἀπό τήν γειτνίαση μέ τόν ἱερόν Ἄθωνα, "τόν οὐρανογείτονα", ὅπως τόν καλεῖ ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγιορείτης, φίλος κι αὐτός τῆς Σκιάθου, μέ τόν ὁποῖο Ἄθωνα ἄλλωστε διατηροῦσε στενούς πνευματικούς δεσμούς, διά τῶν μετοχίων, τά ὁποῖα οἱ ἁγιορειτικές μονές ἵδρυσαν στήν Σκιάθο.
Μάλιστα, καί στή γείτονα Σκόπελο, πρίν θεσπιστεῖ ὡς πολιοῦχος τοῦ νησιοῦ ὁ ἅγιος Ρηγῖνος ἡ Παναγία ἦταν πολιοῦχος ἐκεῖ καί Ἔφορος, ὅπως καί "σέ ὅλα τά νησία", κατά τόν λόγο τοῦ σκοπελίτη λογίου μοναχοῦ Καισαρίου Δαπόντε. Αὐτό λοιπόν σημαίνει μιά ἰδιαίτερη τιμή καί λατρεία τοῦ συμπλέγματος τῶν Βορ. Σποράδων, στό πρόσωπο τῆς Κυρίας Θεοτόκου. Καί δέν εἶναι διόλου ὑπερβολή ἄν ποῦμε, πώς ἡ ἐτυμολογία τῆς λ. Σκιάθος, ὡς Σκιᾶς-τοῦ Ἄθω, ἔχει κι αὐτή τή σημασία της, πού ὡστόσο διαφεύγει ἀπό τό χῶρο τῆς στενῆς γραμματολογίας καί σημασιοδοτεῖ τήν ὀρθόδοξη πνευματικότητα καί ζωή, τήν ὁποία ἀκτινοβολεῖ ὁ ἱερός Ἄθωνας καί ἀποδέχεται αὐτό τό νησί ἤ καί ἡ εὑρύτερη περιοχή του.
Ὁ Κωστῆς Μπαστιᾶς πολύ σοφά ἔγραψε πρίν ἀπό μισό αἰῶνα καί παραπάνω, πώς ἡ Σκιάθος δέν εἶναι, δέν ὑπῆρξε καί, συμπληρώνω ἐγώ, δέν θά ἐπιτρέψει ὁ Θεός νά γίνει "ὥσπερ γῆ Αἰγύπτου", ὁ χῶρος δηλαδή πού θά τόν συνταράσσει ἡ ἁμαρτία, ὅπως λ.χ. τήν ἁμαρτωλή Ἀλεξάνδρεια στά χρόνια τοῦ Μ. Ἀντωνίου, ἀλλά θά παραμείνει, ἔστω καί μέ τήν ἐλλειπτική της πνευματικότητα, ἀπότοκη τοῦ ὀμιχλώδους συγχρόνου βίου μας, "σκεῦος ἐκλογῆς."
Ξέρω, πώς ἀκούγεται στίς μέρες μας παράλογος αὐτός ὁ τρόπος, αὐτή ἡ στάση προσέγγισης τῆς Σκιάθου. Μάλιστα, ὅταν εἶναι καί ἀποτελεῖ ἕναν ἀπό τούς πλέον διαφημισμένους νησιωτικούς χώρους στό παγκόσμιο φόρουμ. Ὡστόσο, γιά μᾶς πού ἐπιμένουμε μέ φαντασία, πίστη καί ἀγάπη στήν ἑλληνορθόδοξη παραδοσή μας νά προσεγγίζουμε τόν ἱερό τοῦτο τόπο μέ τό δέος καί τήν ἁρμόζουσα εὐλάβεια, γιατί τά χώματα αὐτά τά καθαγίασαν ἱερές Μορφές, ἁγιασμένες, ἡ Σκιάθος ἀποτελεῖ τό "προχωρημένο φυλάκιο τοῦ ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ", γιά νά θυμηθῶ καί πάλι τόν μακαριστό Κ. Μπαστιᾶ. Μοναστήρια, ἐκκλησάκια, ἡσυχαστήρια, ἀφιερωμένα τά περισσότερα στή Χάρη της, δαπανοῦν ἀφειδώλευτα τήν ἁγιοπνευματική δρόσο σ' ὅσους τήν ἐπιζητοῦν. Γιατί ἄν, κατά παραχώρηση Θεοῦ, σήμερα στή Σκιάθο ἀπουσιάζει κοινότης μοναχῶν, ἐν τούτοις ἀπομένει ἡ μνήμη, ἡ παράδοση καί πρό πάντων ἡ ἁγιοτόκος ἀθωνική εὐλογία νά σκέπει μέ τήν προστασία τῆς Παναγίας τόν ἀσκούμενο ἐν μέσῳ καμίνου καιομένης αὐτόν τόν τόπο. 
Ἑπομένως ἡ Σκιάθος καί ἡ Παναγία μας συμβιώνουν ἀναμφισβήτητα σέ μιά προοπτική σχέσης καί, ἄς μοῦ ἐπιτραπεῖ ὁ ὅρος, ἀλληλοπεριχώρησης: γιατί ἡ Παναγία κατοικεῖ καί τόν νησιωτικό τοῦτο τόπο, ἀλλά καί ὁ τόπος ἔχει τήν ἀνάγκη τῆς Παναγίας. Κι αὐτό μπορεῖ κανείς πολύ ἐμφαντικά νά τό διαπιστώσει, ὄχι μόνο στά θαύματα τῆς πολιούχου Παναγίας τῆς Εἰκονιστρίας, ἀλλά καί στά ὅσα διασώζει ἡ γραφίδα τοῦ Παπαδιαμάντη, γιά τή λαϊκή θρησκευτική συμπεριφορά τῶν παλιῶν Σκιαθιτῶν στό Πρόσωπο τῆς Θεοτόκου. Τά παραθέματα εἶναι ἐνδεικτικά νομίζω αὐτῆς τῆς ἀταλάντευτης πίστης. "Τό πάλαι ἐδῶ, στό ναό τῆς Παναγίας τῆς Πρέκλας δηλ. σημειώνει ό Ππδ. στό διήγημα Ρεμβασμός τοῦ Δεκαπενταυγούστου, οἱ χριστιανοί, ἤρχοντο τάς ἡμέρας αὐτάς νά εὕρωσι, διά τῆς ἐγκρατείας καί τῆς προσευχῆς καί τοῦ ἱεροῦ ἄσματος ἀναψυχήν καί παραμυθίαν...." Τό ἴδιο θάλπος, τήν παραμυθία, ἀλλά καί τόν "φόρον εὐλαβείας" ἐπιζητοῦν οἱ προσκυνητές στό πανηγύρι τῆς Παναγίας τῆς Κεχριᾶς, καθώς προσεγγίζουν "τήν σεβασμίαν καί παλαιάν εἰκόνα τῆς Κοιμήσεως...", ὅπως ἐπίσης κι οἱ ἀθεράπευτα νοσταλγοί τοῦ Κάστρου καί διακονητές τῆς Παναγίας τῆς Μεγαλομάτας, τῆς Βροντιώτισσας, ὅπως τήν ἀναφέρει ὁ Μωραϊτίδης, ἀπό τόν στίχο τῶν Χαιρετισμῶν "Χαῖρε ὡς βροντή τούς ἐχθρούς καταπλήττουσα". Ἀλλά τά παραθέματα δέν τελειώνουν.
Κι ἀφοῦ ὁδηγήθηκε ὁ λόγος στό ἄλλο πρόσωπο πού τιμᾶμε, τόν Παπαδιαμάντη δηλ., θά χρειαστεῖ νά συνεχίσω καί νά πῶ, ὅτι ἡ θεομητορική εὐλάβειά του εἶναι μέν ἐμφανής στά διηγήματά του, ὡστόσο γιά νά αἰτιολογηθεῖ πρέπει νά προσέξουμε μέ λεπτομερειακό τρόπο τή διήγηση τῆς εὑρέσεως τὴς Παναγίας τῆς Κουνίστρας, ἀλλά καί τίς σημειώσεις τοῦ ἴδιου τοῦ Ππδ. Ἐπιχειρῶ μιά προσέγγιση ὅσο γίνεται πιό σύντομη, γιά τήν οἰκονομία τοῦ χρόνου. 
Στά μέσα περίπου τοῦ 17ου αἰ. - ὁ Ἀλ. Μωραϊτίδης σημειώνει τή σημαδιακή χρονολογία 1660- ἡ θαυματουργός ἐμφάνιση τῆς εἰκόνας τῆς Παναγίας γίνεται γιά τή Σκιάθο πιά "θεόπεμπον κειμήλιον", ἀλλά καί πολιοῦχος. Αὐτό σήμαινε, πώς μέσα σέ χρόνια δύσκολα, τά ὁποῖα διῆλθε τό νησί - βλ. πειρατικές καταδρομές, λεηλασίες, κι ἄλλα παρόμοια, πού δέχτηκε τά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Ἐκείνη στάθηκε καί στέκεται ἀρωγός ἐν παντί πράγματι, φρουρός καί προστάτις. "Πολλούς δέ ἁγιασμούς καί ἰάσεις εἰς τούς μετά πίστεως ἐπικαλουμένους ἐνεργεῖ, δι᾿ αὐτῆς τῆς πανσέπτου εἰκόνος τῆς θεομήτορος" ἐπισημειώνει στήν ἱστορία τῆς εὑρέσεως τῆς θαυματουργοῦ εἰκόνος ό Ππδ. Γιά νά συνεχίσει στό ποίημά του, τό ὁποῖο ἔγραψε σέ στιγμές κατανύξεως καί μέ δομικό στοιχεῖο τήν προσευχή,
κι ἡ χάρη σου ξαπλώθηκε ὥς τά πέρατα
τοῦ εἰρηνικοῦ νησιοῦ τῆς Σκιάθου,
ὦ Παναγία μου, κόρη πάναγνη καλή.
Κι ἴσως νά φτάσει κι ὡς ἐμένα καί ν᾿ ἁπλώσει
γαλήνη στήν ψυχή μου τήν ἁμαρτωλή.
Τά παραπάνω, ἔχω τήν ταπεινή ἐντύπωση πώς δέν εἶναι μόνο μιά προσωπική κατάθεση πίστεως καί ὁμολογίας του στό πρόσωπο τῆς Θεομήτορος, ἀλλά παράλληλα ἐκφράζουν μιά βαθειά πνευματική σχέση μέ τό μοναστήρι τῆς Κουνίστρας, μέ τό ὁποῖο ἡ οἰκογένεια τοῦ Ππδ. διατηροῦσε ἀπό παλαιά πνευματικούς δεσμούς. Πρέπει δέ νά τό θεωροῦσε κι ὡς παππουδικό, σύμφωνα μέ τά ὅσα πιστεύουμε καί μέ ἄγραφο έθιμικό τρόπο διατηροῦμε στά μέρη μας ."Εἰς τό μονύδριον τῆς Παναγία τῆς Κουνίστρας, κατά τό μεσημβρινοδυτικόν παράλιον τῆς νήσου Σκιάθου, εὑρίσκεται ἡ παλαιά καί πάνσεπτος θαυματουργός εἰκών τῆς Παναγίας τῆς Κουνίστρας, ζωγραφισμένη ὡς κόρη ἀνήλικος ἀκόμη πρό τοῦ θείου Εὐαγγελισμοῦ. Εἰς τό μονύδριον τοῦτο ἔζησαν κατά τά τέλη τοῦ ΙΗ΄ καί κατ᾿ ἀρχάς τοῦ ΙΘ΄ αἰ. ἑξ. πλάγιοι ἀνιόντες συγγενεῖς μου ὅλοι ἱερομόναχοι." Καί πιστεύω, πώς δέν εἶναι διόλου ξένο μέ τόν ψυχισμό τοῦ Ππδ. αὐτό πού ἀναφέρει στό διήγημά του "Ὁ νεκρός ταξιδιώτης", ὅτι δηλ. ὁ ναυαγός "ἀπό τήν στιγμήν πού ἔπλευσε εἰς τό κῦμα καί ἀπέδωκε τήν ψυχήν του πελαγωμένος εἰς τήν πάλην μέ τόν χάρον τόν θαλάσσιον, δέν ἔπαυσε ν᾿ ἀντικρύζη τόν ἔρημον ναΐσκον τῆς Παναγίας τῆς Κνιστριώτισσας πέραν, εἰς τό δυτικόν πλάγι τοῦ χαριτωμένου νησίου. Ἐκεῖ λοιπόν ἀγνάντευε κ᾿ ἐκεῖ ἦτον προσκολλημένος ὁ πόθος του, μέχρι τῆς τελευταίας στιγμῆς του". Καί φυσικά γιά τόν πόθο, τό νοῦ καί τήν καρδιά τοῦ Ππδ. δέν ἔχω τήν παραμικρή ἀμφιβολία τό ποῦ ἦταν προσκολλημένα.
Ἐπιχειρώντας μιάν ἁπλήν ἰχνογράφηση τοῦ τριμόρφου: Παναγία, Σκιάθος, Παπαδιαμάντης, ὁδηγούμαστε στό συμπέρασμα, πώς εἶναι ἀδύνατο νά διανοηθοῦμε τήν Σκιάθο χωρίς τή χάρη καί τή σκέπη τῆς Παναγίας καί τόν Παπαδιαμάντη, χωρίς Αὐτῆς ταῖς πρεσβεῖαις καί τήν εὐλογία, νά συνθέτει ὅ,τι ἐκεῖνος πρόσφερε. Δέ μιλῶ ὡς γραμματολόγος, πού ψάχνει μέ πειθαρχημένους κανόνες κι αὐστηρή κριτική ματιά τά κείμενα. Ἀλλά, ὡς ὁμόδοξος ἐπίγονός του, πού ψαύει στίς σελίδες του Ὀρθοδοξία καί Ἑλλάδα. Λαμβάνω δέ ὑπ' ὄψη μου τό πνευματικό ἕρμα μέ τό ὁποῖο ταξιδεύει ἕναν αἰῶνα τώρα τό παπαδιαμαντικό ἔργο, ἕνα ἔργο πνευματικῆς γονιμότητος καί φιλοθέου προσφορᾶς. Κι αὐτό μοῦ ἀρκεῖ.
Μέ ἰδιαίτερη συγκίνηση ἀφιερώνω ὐτό μου τό ταπεινό πόνημα στή μνήμη τοῦ φίλου Χρήστου Β. Χειμώνα, πού ἐφέτος τόν Αὔγουστο, τόν μῆνα τῆς Παναγίας συμπληρώνονται τρία χρόνια ἀπό τήν ἐκδημία του. Καί μνημονεύω τήν μορφή του, γιατί ὑπῆρξε ὁ πρῶτος πού εἶχε προτείνει, ὅπως τό ἔτος 2000 κηρυχθεῖ ἀπό τήν πνευματική οἰκογένεια τοῦ τόπου, ὡς ἔτος Ἀλ. Μωραϊτίδη, κάτι πού δυστυχῶς δέν πραγματοποιήθηκε, καί 2001 ἔτος Ἀ. Παπαδιαμάντη. Εἶναι κι αὐτό, πιστεύω, μιά πρόσθετη τιμή στόν κοινό φίλο καί στούς σεβαστούς μας Γέροντες, τούς Ἀλέξανδρους τῆς Σκιαθου. Σᾶς εὐχαριστῶ.
Σημείωση
Γιά νά μήν κουράσω τόν ἀναγνώστη μου παραθέτοντας μαζί μέ τό κείμενο μιά σειρά σχολαστικῶν παραπομπῶν-σημειώσεων, ἀναφέρω ἐδῶ τά ἀναγκαῖα ἐκεῖνα βοηθήματα, τά ὁποῖα θά τόν ἐνημερώσουν καλύτερα.
1. Ἀλ. Παπαδιαμάντης, ΑΠΑΝΤΑ. κριτική ἔκδοση Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος, ἐκδ. ΔΟΜΟΣ, τ. 1-5, Ἀθήνα
2. Ἀλ. Μωραϊτίδης, Μέ τοῦ Βορηᾶ τά κύματα, σειρές Δ’ (1925) καί Ε’ (1926)
3. Κωστῆς Μπαστιᾶς, Παπαδιαμάντης, Δοκίμιο, Ἀθήνα 1962
4. Ἰω.Ν. Φραγκούλας, Τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας τῆς Κουνίστρας τῆς Σκιάθου, Βόλος 1995
5. Ἀντώνιος Φλ. Κατσουρός, Ἡ Παναγία ἡ Κουνιστριώτισσα, Ἀθῆναι 1974
(ἀνάτυπο ἀπό τόν 16ο τ. ἀρ. τευχ. 4 τοῦ περ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ)
6. Παναγία ἡ Κουνίστρια, ἤτοι Ἱστορία τῆς Ἱερᾶς καί Σεβασμίας Μονῆς τῆς Εἰκονιστρίας, τῆς ἐν τῇ νήσῳ Σκιάθῳ, ἐπιμελείᾳ πρωτ. Γεωργίου Α. Σταματᾶ, Ἐν Ἀθήναις 1993
Κείμενο και φωτογραφίες (της Σκοπέλου): π. Κων.Ν.Καλλιανός
(Εἰσήγηση στήν Ἡμερίδα "Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης καί Παναγία ἡ Εἰκονίστρια", πού πραγματοποιήθηκε στή Σκιάθο τό Σάββατο 7 Ἰουλίου 2001, μέ τήν εὐκαιρία τῶν ἐπετείων τῆς εὑρέσεως τῆς ἱερᾶς Εἰκόνος τῆς Παναγίας Εἰκονιστρίας καί τῶν 150 χρόνων ἀπό τήν γέννηση τοῦ Ἀλ. Παπαδιαμάντη)
